Żywność ekologiczna – definicja, historia, certyfikacja

Spis treści:

1. Skąd pomysł na żywność ekologiczną?
2. Historia rolnictwa ekologicznego w Polsce
3. Czym jest żywność ekologiczna i jakie spełnia wymagania?
4. Certyfikacja ekologicznych produktów spożywczych
5. Żywność ekologiczna a konwencjonalna – czym się różnią?
6. Żywność ekologiczna a zdrowa żywność
7. Dlaczego żywność ekologiczna jest droższa?
8. Gdzie kupować żywność ekologiczną?

Skąd pomysł na żywność ekologiczną?

Kiedyś nie istniało rozróżnienie żywności na ekologiczną i konwencjonalną. Zanim powstały pierwsze chemiczne środki ochrony roślin oraz maszyny rolnicze pozwalające eksploatować ziemię na niespotykaną dotąd skalę, każde pożywienie można było nazwać naturalnym, a sam proces produkcji nie miał dużego wpływu na szeroko rozumiane środowisko naturalne. Jednak tradycyjne sposoby produkcji żywności stosowane od setek lat miały swoje ograniczenia i zbierane plony często nie pokrywały w pełni zapotrzebowania na żywność.

Rewolucja przemysłowa i rozwój technologii w XIX i XX wieku przyniósł światu liczne wynalazki i odkrycia naukowe z najróżniejszych dziedzin. Rozwijały się również metody prowadzenia gospodarstw rolnych i produkcji żywności. Jeszcze w połowie XX wieku w europejskich państwach panował deficyt żywności, dlatego polityka rolna tego okresu kładła nacisk na zwiększenie produkcji żywności, aby zaspokoić popyt szybko rosnącej populacji.

Maszyny rolnicze pozwoliły znacząco zwiększyć produkcję żywności

Zwiększenie wydajności było możliwe dzięki stosowaniu sztucznej chemii rolnej oraz spalaniu paliw w maszynach rolniczych. Faktycznie doprowadziło to do osiągnięcia wystarczająco wysokiego poziomu produkcji żywności, jednak kosztem jakości jedzenia, wyjaławianiem i zanieczyszczeniem gleb.

Historia rolnictwa ekologicznego w Polsce

Za prekursora rolnictwa ekologicznego powszechnie uważa się doktora Rudolfa Steinera, austriackiego filozofa, mistyka i przyrodnika.

W 1924 roku został zaproszony przez hrabiostwo von Keyserlingk do swojej posiadłości w Koberwitz (Kobierzyce koło Wrocławia). Przeprowadził tam kurs „Podstawy wiedzy duchowej dla powodzenia w rolnictwie”, na podstawie którego spisano książkę „Kurs rolniczy”. Wykłady dedykowane były członkom Towarzystwa Antropozoficznego, którzy szukali przyczyn pogarszających się plonów, podupadającego zdrowia zwierząt hodowlanych i degradacji terenów rolnych. Dr Steiner rozumiał skutki nadmiernego ingerowania w przyrodę i opracował alternatywną metodę gospodarowania – rolnictwo biodynamiczne.

Rolnictwo biodynamiczne oparte było o antropozofię, czyli pozostawanie ludzi, ziemi i kosmosu w ścisłym związku. Do produkcji żywności biodynamicznej wykorzystuje się pewne pierwiastki materialne i niematerialne, aby zwiększyć urodzajność gleby i osiągane plony. Rolnictwo biodynamiczne zakłada maksymalnie naturalną produkcję, zachowanie bioróżnorodności i uprawę zgodnie z fazami księżyca. Wykorzystuje specjalne komposty i preparaty biodynamiczne z minerałów i roślin, które według opracowań dr Steinera miały zdolność absorpcji sił kosmicznych do gleby. Późniejsze badania pokazały, że mieszanki te faktycznie pozytywnie wpływają na rozwój roślin, jednak dalej nie wiadomo do końca jaki wpływ mają siły kosmiczne. W 1932 roku w urzędzie patentowym zastrzeżono imię greckiej bogini płodności Demeter. Od tamtej pory znak Demeter jest certyfikatem produktów rolnictwa biodynamicznego.

Symbol produktów rolnictwa biodynamicznego

Z czasem powstawały inne metody gospodarowania i produkcji naturalnej żywności. Różniły się one w szczegółach ale opierały na podobnych fundamentach. Wykluczano sztuczną chemię rolną, uprawy monokulturowe (uprawa tych samych roślin przez wiele lat) oraz stosowanie nawozów pochodzenia naturalnego.

W Polsce rolnictwo ekologiczne rozwijało się powoli do czasu II wojny światowej, a temat powrócił dopiero pod koniec XX wieku. Powstały pierwsze polskie gospodarstwa ekologiczne i jednostki certyfikujące, ale największy przyrost gospodarstw ekologicznych rozpoczął się po 2004 roku, gdy Polska wstąpiła do Unii Europejskiej. Wzrost zainteresowania wyższej jakości żywnością wynikał też z rosnącej świadomości ekologicznej i bogacącego się społeczeństwa.

Czym jest żywność ekologiczna i jakie spełnia wymagania?

Pod pojęciem żywność ekologiczna rozumie się żywność produkowaną metodami rolnictwa ekologicznego. Nazywana jest też żywnością organiczną lub żywnością BIO.

Według obowiązujących przepisów żywnością ekologiczną można nazwać produkt (z kilku składników), którego co najmniej 95% masy składników pochodzenia rolniczego stanowią składniki ekologiczne. A żeby składnik był ekologiczny, musi zostać stworzony metodami rolnictwa ekologicznego, którego zasady zostały przedstawione poniżej.

Dodatkowo produkt bio oznaczony jest wspólnotowym certyfikatem produkcji ekologicznej i numerem jednostki certyfikującej. Od 2010 roku symbol euroliścia jest uniwersalnym znakiem certyfikatu ekologicznego i obowiązkowe jest umieszczanie go na opakowaniu żywności pakowanej w UE.

Symbol żywności ekologicznej

W Polsce obowiązują przepisy zawarte w unijnym Rozporządzeniu Rady Wspólnoty Europejskiej nr 834/2007. Zawarta w rozporządzeniu definicja rolnictwa ekologicznego mówi, że jest to:

ogólny system zarządzania gospodarstwem i produkcją żywności, który łączy najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i metodę produkcji odpowiadającą wymaganiom niektórych konsumentów preferujących wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów.

Rolnictwo ekologiczne to system gospodarowania wpisujący się w koncepcję zrównoważonego rozwoju. Uwzględnia kwestie:

• środowiskowe – nie degraduje środowiska i chroni je dla ludzi i zwierząt;
• ekonomiczne — tworzy wartość i wspiera rozwój ekonomiczny;
• społeczne — zaspokaja popyt na żywność, pomaga rozwijać gospodarczo tereny wiejskie.

Przed gospodarstwem ekologicznym stawia się wiele wymagań, których spełnienie jest regularnie kontrolowane przez upoważnione jednostki certyfikujące. To między innymi:

• zakaz stosowania GMO, hormonów, większości antybiotyków, promieniowania jonizującego, sztucznych konserwantów, aromatów czy barwników;
• zakaz stosowania sztucznych nawozów i środków ochrony roślin;
• zakaz stosowania upraw monokulturowych;
• stosowanie płodozmianu w celu zachowania bioróżnorodności i żyzności gleby;
• stosowanie nawozów opartych o materiał organiczny;
• zapobieganie szkodnikom i chorobom poprzez wykorzystanie naturalnych wrogów, odpowiedni dobór gatunków roślin i technik biologicznych;
• troska o dobrostan zwierząt i karmienie ich ekologicznymi paszami.

Według IFOAM, międzynarodowej organizacji działającej na rzecz wprowadzenia prawdziwie zrównoważonego rolnictwa na świecie, rolnictwo ekologiczne powinno opierać się na czterech zasadach:

• Zasada zdrowotności — gleba, rośliny, zwierzęta, ludzie i cała Ziemia stanowią jedność, a rolnictwo ekologiczne ma na celu pomnażać zdrowie tych elementów.
• Zasada ekologii — rolnictwo ekologiczne funkcjonuje wśród innych żywych systemów ekologicznych i funkcjonuje podobnie do nich. Należy brać pod uwagę przepływ materii i energii w przyrodzie oraz współpracować z procesami w niej zachodzącymi.
• Zasada sprawiedliwości — konieczność budowania uczciwych relacji międzyludzkich i poszanowania wszystkich istot żyjących.
• Zasada troskliwości — rolnictwo ekologiczne prowadzone jest w sposób odpowiedzialny, z myślą o przyszłych pokoleniach, aby zachować ludzkie zdrowie i stan środowiska w najlepszej kondycji.

Zatem zrównoważona produkcja żywności ma mniejszy wpływ na środowisko, ponieważ pozytywnie wpływa na żyzność gleb, utrzymuje jakość wód, zachowuje bioróżnorodność i równowagę ekologiczną oraz odpowiedzialnie wykorzystuje zasoby naturalne i energię. Ponadto zwraca się uwagę na uczciwość międzyludzką, traktowanie zwierząt z szacunkiem oraz przyszłe pokolenia, które odziedziczą otaczającą nas naturę.

Certyfikacja ekologicznych produktów spożywczych

Mając w sklepie przed sobą dwa podobne produkty, może być ciężko aby odróżnić ekologiczny od nieekologicznego, ponieważ wykorzystujemy głównie ocenę organoleptyczną. Problem ten rozwiązywać mają certyfikaty przyznawane produktom przez jednostki certyfikujące. Klient mający zaufanie do takich organizacji, nie musi samodzielnie poddawać analizie każdego produktu. Widząc określony znak na opakowaniu, wie jakie wymagania zostały spełnione.

Samo powstanie certyfikatów i organów kontrolujących spowodowane było działaniami nieuczciwych producentów i dystrybutorów w ostatnich dekadach XX wieku. Sprzedawali zwykłą żywność jako ekologiczną, oszukując i dezorientując klientów. Prowadziło to do utraty zaufania i wiarygodności produktów ekologicznych.

Na terenie UE obowiązują przepisy ustalone w rozporządzeniu Rady Wspólnoty Europejskiej nr 834/2007. Jednostką certyfikującą jest niezależna prywatna strona trzecia dokonująca inspekcji i certyfikacji w zakresie produkcji ekologicznej zgodnie z przepisami niniejszego rozporządzenia.

W Polsce upoważnienia nadaje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Każda jednostka posiada numer identyfikacyjny (np. PL-EKO-01), który umieszczany jest przy certyfikacie produkcji ekologicznej na opakowaniu. Dzięki temu wiadomo, która jednostka weryfikowała produkt.

Aby uzyskać bio certyfikat producent lub przetwórca żywności musi spełniać wymogi produkcji ekologicznej, zgłosić się do wybranej jednostki certyfikującej i poddawać się procesowi certyfikacji co najmniej raz do roku. Producent może jednocześnie produkować żywność ekologiczną i konwencjonalną, ale oba te procesy muszą być od siebie oddzielone.

Oprócz unijnego certyfikatu na opakowaniach bio żywności znaleźć można też wiele innych znaków. Najpopularniejsze z nich omówiliśmy w artykule o znakach ekologicznych.

Żywność ekologiczna a konwencjonalna – czym się różnią?

Podstawową różnicą między żywnością bio a konwencjonalną jest sposób produkcji. Nie wykorzystuje się sztucznych substancji, dba o środowisko i zwierzęta hodowlane. Produkcja bio żywności przechodzi specyficzny proces kontrolny.

W poniższej tabeli porównujemy produkty ekologiczne i konwencjonalne.

Żywność ekologiczna a zdrowa żywność

Terminy te często pojawiają się wspólnie, jednak nie muszą oznaczać tego samego. Czym jest żywność ekologiczna wyjaśniła wcześniejsza część artykułu. Produkty bio posiadają certyfikat, który potwierdza spełnienie odpowiednich wymagań. Tymczasem zdrową żywnością nazwać można dowolny produkt. Jest to nazwa głównie marketingowa i nie oznacza ona, że dany produkt jest określonej jakości.

Produkty z rolnictwa ekologicznego z pewnością nazwać można zdrowymi ze względu na ich wartości i składniki odżywcze. Należy jednak pamiętać, że istnieją osobiste wyjątki. Dla osoby uczulonej na gluten ekologiczne płatki pszenne będą niezdrowe, a osobom tolerującym ten składnik nie zaszkodzą. Dlatego zawsze trzeba brać pod uwagę osobistą sytuację zdrowotną i dopasowywać do niej swoją dietę.

Dlaczego żywność ekologiczna jest droższa?

Wyższa cena produktów spożywczych bio wynika z kilku czynników. Przede wszystkim wpływa na nią ekologiczna metoda produkcji, która generuje większe koszty. Produkcja uwzględnia środowisko, dlatego nie eksploatuje się mocno ziemi i innych zasobów. Nie wykorzystuje się też skuteczniejszych syntetycznych środków ochrony roślin. To wszystko sprawia, że zbierane plony są mniejsze niż w przypadku upraw konwencjonalnych.

Produkcja ekologiczna wymaga więcej ludzkiej pracy niż konwencjonalna

Ponadto produkcja bio żywności jest bardziej pracochłonna i wymaga przepracowania większej ilości godzin. Kosztują również coroczne certyfikacje oraz ewentualnie prowadzone badania rozwojowe.

Gdzie kupować żywność ekologiczną?

Gospodarstwa ekologiczne i powstające w nich produkty to ciągle bardzo mały fragment całej branży spożywczej. W Polsce w 2021 roku jedynie 3,5% wszystkich obszarów rolnych stanowiły uprawy ekologiczne, a udział sprzedaży bio żywności w całym rynku spożywczym to tylko 0,5%.

Większość Polaków kupuje zwykłą żywność, a produkty bio są raczej rzadkim wyborem. Wskazywaną przyczyną takiego stanu rzeczy oprócz wyższej ceny jest też gorsza dostępność certyfikowanej żywności. W ostatnich latach pojawia się w coraz większej ilości sklepów różnego rodzaju.

W Polsce ekologiczne produkty można kupić w kilku miejscach:

• w sklepach ekologicznych — to specjalistyczne sklepy zajmujące się sprzedażą przede wszystkim bio żywnością. Znaleźć w nich można też naturalne kosmetyki, środki czystości oraz suplementy diety. Najczęściej pracują w nich ludzie, którzy znają swój asortyment i są w stanie doradzić klientom. To najczęściej niewielkie sklepy stacjonarne. Działają również sklepy ekologiczne online, w których wygodnie zamówisz produkty do domu lub punku odbioru. Jednym z nich jest Żywioł Zdrowia — nasz sklep ze zdrową żywnością;
• w marketach i dyskontach — w masowo odwiedzanych marketach i dyskontach bio produkty stanowią tylko dodatek. Mimo to ponad ¾ wszystkich zakupów ekologicznych odbywa się właśnie w marketach. Produktów szukać należy na wyznaczonych półkach lub działach;
• na targowiskach i kiermaszach — często sami producenci sprzedają swoje produkty na straganach. Warto zwracać uwagę czy ich wyroby posiadają certyfikat ekologiczny. Jednak nawet jego brak nie oznacza od razu złej jakości produktu. Po prostu nie ma gwarancji spełnienia wymagań;
• w drogeriach — sklepy sprzedające kosmetyki i środki czystości w niewielkim stopniu uzupełniają swój asortyment o zdrową żywność. To miejsce, gdzie można zakupić takie produkty raczej tylko przy okazji;
• bezpośrednio od producenta — produkty kupione bezpośrednio od wytwórcy są zazwyczaj tańsze i świeższe. Jednak takie zakupy mogą sprawiać wiele trudności i kłopotów związanych z logistyką.